Viyana
Uluslararas谋 Atom Enerjisi Ajans谋 (UAEA), 67 y谋ld谋r 眉ye 眉lkelerle yapt谋臒谋 kapsaml谋 anla艧malarla bir yandan听苍眉办濒别别谤听enerjinin bar谋艧莽谋l ama莽lar do臒rultusunda kullan谋lmas谋听颈莽颈苍听莽al谋艧谋rken, di臒er yandan geli艧tirdi臒i teknolojileri insanl谋臒谋n yarar谋na sunmay谋 hedefliyor.
Alman kimyagerlerin 1938鈥檇e听苍眉办濒别别谤听f眉zyonu ke艧fetmesiyle ba艧layan听苍眉办濒别别谤听silah 眉retimine ili艧kin s眉re莽, 1942鈥檇e ABD鈥檔in Manhattan Adas谋'nda kurulan Los Alamos Laboratuvar谋鈥檔da 眉nl眉听苍眉办濒别别谤听fizik莽i Robert Oppenheimer鈥檌n 枚nc眉l眉臒眉nde y眉r眉t眉len 莽al谋艧malar sonucunda 陌kinci D眉nya Sava艧谋鈥檔谋n bitmesine yak谋n tamamland谋.
狈眉办濒别别谤听silah谋n babas谋 olarak da adland谋r谋lan Yahudi as谋ll谋 Oppenheimer鈥檌n icat etti臒i bu y谋k谋c谋 silah, 6 A臒ustos 1945鈥檛e Japonya鈥檔谋n 枚nce Hiro艧ima, daha sonra da Nagazaki kentlerinde kullan谋ld谋.
脟ok k谋sa s眉rede 莽o臒unlu臒unu sivillerin olu艧turdu臒u 130 binden fazla insan谋n 枚l眉m眉ne yol a莽an bu y谋k谋c谋 silah谋n, k谋sa s眉rede farkl谋 眉lkelerin de eline ge莽mesi ve bu alanda yap谋lan 莽al谋艧malar谋n kayg谋lara yol a莽mas谋, uluslararas谋, tarafs谋z bir kuruma ihtiya莽 oldu臒u g枚r眉艧眉n眉 枚ne 莽谋kard谋.
- UAEA鈥檔谋n temelleri at谋l谋yor
D枚nemin ABD Ba艧kan谋 Dwight D. Eisenhower'谋n 8 Aral谋k 1953'te Birle艧mi艧 Milletler (BM) Genel Kurulunda yapt谋臒谋 "Bar谋艧 陌莽in Atom" ba艧l谋kl谋 konu艧mas谋yla Ajans'谋n kurulmas谋na ili艧kin ilk ad谋m at谋lm谋艧 oldu.
Eisenhower'谋n giri艧imi sonras谋nda UAEA t眉z眉臒眉 23 Ekim 1956'da 81 眉lke taraf谋ndan oy birli臒iyle onayland谋 ve 29 Temmuz 1957'de y眉r眉rl眉臒e girerek BM b眉nyesinde 枚zerk bir kurulu艧 stat眉s眉nde faaliyetlerine ba艧lad谋.
Ajans'谋n t眉z眉臒眉nde yer alan ikinci maddede, kurumun iki temel misyonuna i艧aret edilerek, "Ajans,听苍眉办濒别别谤听enerjinin t眉m d眉nyada bar谋艧a, sa臒l谋臒a ve refaha katk谋s谋n谋 h谋zland谋rmay谋 ve geni艧letmeyi ama莽layacakt谋r." ifadesine yer verilirken, kurumun kontrol etti臒i ya da destek verdi臒i herhangi bir听苍眉办濒别别谤听faaliyetin askeri ama莽lara hizmet etmemesi听颈莽颈苍听莽aba sarf edilece臒i de vurguland谋.
- Ajans'谋n merkezinin tarafs谋z Avusturya鈥檇a kurulma karar谋
Ajans 眉yelerinin kat谋l谋m谋yla ger莽ekle艧tirilen ilk Genel Kurulda, UAEA鈥檔谋n merkezinin, 陌kinci D眉nya Sava艧谋 sonras谋nda hen眉z 枚zg眉rl眉臒眉n眉 kazanm谋艧 ve tarafs谋zl谋k ilkesini benimsemi艧 Avusturya'n谋n ba艧kenti Viyana'da kurulmas谋 kararla艧t谋r谋ld谋.
Viyana'da bir otelde hizmet vermeye ba艧layan Ajans merkezi, 1979'da BM Viyana Ofisi'nin in艧as谋n谋n tamamlanmas谋yla buraya ta艧谋nd谋.
Ajans'谋n Viyana'daki merkezinin d谋艧谋nda Toronto, Tokyo, New York ve Cenevre'de bulunan ofislerinin yan谋 s谋ra Avusturya'n谋n Seibersdorf kenti ve Monako'daki laboratuvarlar谋nda听苍眉办濒别别谤听莽al谋艧malar y眉r眉t眉l眉yor.
- Ajans'谋n Y枚netim Kurulu
D眉nya genelinde Eyl眉l 2023 itibariyle 178 眉lkenin 眉ye oldu臒u Ajans'谋n her iki y谋lda bir de臒i艧en 35 眉yeden olu艧an y枚netim kurulu, 眉莽 ayda bir toplanarak kurumun 莽al谋艧malar谋n谋 ve听办眉谤别蝉别濒听苍眉办濒别别谤听g眉venli臒e ili艧kin konular谋 ele al谋yor. T眉rkiye de Eyl眉l 2022'den听beri听y枚netim kurulunda yer al谋yor.
B眉t眉n 眉yelerin kat谋l谋m谋yla y谋lda bir kere genel kurul toplant谋s谋 d眉zenleniyor ve burada 眉ye 眉lkeler听苍眉办濒别别谤听alanda yapt谋klar谋 莽al谋艧malar ve Ajans'la y眉r眉tt眉kleri i艧birli臒ini i莽eren konu艧malar yap谋yor.
Ajans'谋n kurulu艧undan bu yana 6 ba艧kan g枚rev al谋rken, 2019鈥檇a g枚reve gelen Arjantin k枚kenli diplomat Rafael Mariano Grossi, 2027鈥檡e kadar bu g枚revi s眉rd眉recek.
-听狈眉办濒别别谤听g眉venlik
Sa臒l谋ktan tar谋ma kadar bir莽ok alanda d眉nya tarihinin son 80 y谋l谋na damgas谋n谋 vuran听苍眉办濒别别谤听teknolojik geli艧meler, insan hayat谋na g枚zle g枚r眉l眉r katk谋lar sa臒larken, bu alanda ya艧anan veya ya艧anabilecek olas谋 kazalar谋n da uzun s眉reli ciddi hasarlara yol a莽t谋臒谋n谋n g枚r眉lmesi, daha fazla g眉venlik ve emniyetin sa臒lanmas谋 d眉艧眉ncesini do臒urdu.
脰zellikle 1986'da meydana gelen 脟ernobil听苍眉办濒别别谤听kazas谋, g眉venlik konusunda uluslararas谋 i艧birli臒inin artmas谋na,听苍眉办濒别别谤听g眉venlik ve acil m眉dahaleyi geli艧tirmek听颈莽颈苍听莽e艧itli s枚zle艧melerin kabul edilmesinin 枚n眉n眉 a莽t谋.
UAEA,听苍眉办濒别别谤听g眉venlik ve emniyet听颈莽颈苍听眉ye 眉lkelerle "Kapsaml谋 G眉venlik Denetimi ve Ek Protokol" ad谋 verilen iki ba臒lay谋c谋 anla艧ma imzal谋yor. Bu anla艧malar Ajans'a 眉ye 眉lkelerin听苍眉办濒别别谤听faaliyetlerini denetleme olana臒谋 sunuyor. B枚ylelikle kurum,听苍眉办濒别别谤听malzemenin bar谋艧莽谋l ama莽lar听颈莽颈苍听kullan谋l谋p kullan谋lmad谋臒谋n谋 tespit edebiliyor.
狈眉办濒别别谤听Silahlar谋n Yay谋lmas谋n谋 脰nleme Anla艧mas谋 (NPT) ve听苍眉办濒别别谤听silahlar谋n yay谋lmas谋na kar艧谋 di臒er anla艧malar, Ajans'谋听苍眉办濒别别谤听tefti艧 kurulu olarak g枚revlendiriyor. Bu do臒rultuda Ajans, 140'tan fazla 眉lke ile yapt谋臒谋 anla艧malar kapsam谋nda听苍眉办濒别别谤听malzeme ve faaliyetleri g眉vence alt谋na al谋yor.
Bu sayede Ajans, bir yandan听苍眉办濒别别谤听malzemenin听驳眉惫别苍濒颈臒颈ni sa臒larken, di臒er yandan听苍眉办濒别别谤听tesisleri bulunan 眉lkelerin olas谋 bir听苍眉办濒别别谤听silah 眉retimine y枚nelmesini engellemeye听莽补濒谋艧谋测辞谤.
狈眉办濒别别谤听silaha sahip ve NPT anla艧mas谋n谋 imzalamayan ABD, Rusya, 脟in, Fransa ve 陌ngiltere ise askeri alan d谋艧谋nda kalan听苍眉办濒别别谤听tesislerinin Ajans taraf谋ndan denetlenmesine g枚n眉ll眉 olarak izin veriyor.
狈眉办濒别别谤听g眉莽 sahibi 眉lkeler olarak adland谋r谋lan bu 5 眉lkeye ek olarak Hindistan ve Pakistan da NPT鈥檡e taraf 眉lkeler aras谋nda yer alm谋yor. Bu 眉lkelerle 枚zel bir anla艧ma yapan Ajans, s枚z konusu 7 眉lkenin askeri ama莽la faaliyet g枚steren听苍眉办濒别别谤听tesislerini denetleyemese de di臒er tesislerinde do臒rulama faaliyetlerini yapabiliyor.
- 陌srail, denetimden muaf
Ancak bu 眉lkelerin d谋艧谋nda kalan ve Gazze鈥檡e y枚nelik sald谋r谋lan ba艧lad谋臒谋 7 Ekim 2023 sonras谋 ciddi tart谋艧malara neden olan 陌srail ise ne NPT鈥檡e taraf ne de herhangi bir听苍眉办濒别别谤听tesisinin Ajans taraf谋ndan denetlenmesine izin veriyor.
S枚z konusu anla艧ma kapsam谋nda Ajans m眉fetti艧leri, 眉lkelerdeki听苍眉办濒别别谤听tesisleri d眉zenli olarak denetliyor ve Viyana'daki merkeze geli艧meleri rapor ediyor. Buna ek olarak听苍眉办濒别别谤听tesisler, kamera sistemleri, uydu g枚r眉nt眉leri ve at谋k sular谋n incelenmesi gibi uygulamalarla d眉zenli olarak denetim alt谋nda tutuluyor.
Ayr谋ca UAEA 67 y谋ld谋r, 眉ye 眉lkeleri enerji, end眉stri, t谋p, tar谋m, ara艧t谋rma, 眉retim ve maden arama gibi bir莽ok bar谋艧莽谋l uygulamada kullan谋lan radyoaktif malzemenin g眉venli ve emniyetli bir 艧ekilde ta艧谋nmas谋n谋 sa臒lama konusunda destekliyor.
-听狈眉办濒别别谤听teknolojinin yayg谋nla艧t谋r谋lmas谋
Ajans, Avusturya ve Monako'daki laboratuvarlar谋nda sa臒l谋k, tar谋m, 莽evre kirlili臒i ve enerji alan谋nda geli艧tirdikleri teknolojileri 眉ye 眉lkelerle payla艧arak,听苍眉办濒别别谤听enerjinin bar谋艧莽谋l ama莽lar听颈莽颈苍听daha da yayg谋nla艧mas谋n谋 hedefliyor.
Kanser hastal谋臒谋yla m眉cadele, r枚ntgen cihazlar谋n谋n geli艧tirilmesi, izotopik teknikle su kaynaklar谋n谋n korunmas谋,听苍眉办濒别别谤听teknoloji kullan谋larak su s谋k谋nt谋s谋 ya艧anan b枚lgelerde damlama sisteminin uygulanmas谋, denizlerdeki kirlili臒in 枚l莽眉lmesi ve nedenlerinin saptanmas谋 gibi bir莽ok alanda 莽al谋艧malar y眉r眉ten Ajans, 枚zellikle geri kalm谋艧 ve geli艧mekte olan 眉lkeleri bu alanlarda destekliyor.
狈眉办濒别别谤听enerjiyi, iklim de臒i艧ikli臒inin etkisini hafifletmeye yard谋mc谋 olabilecek uygun fiyatl谋, g眉venilir ve temiz bir enerji kayna臒谋 olarak de臒erlendiren Ajans, d眉nya 莽ap谋nda mevcut ve yeni听苍眉办濒别别谤听programlar谋 destekleyerek,听苍眉办濒别别谤听enerjinin verimli, g眉venli ve emniyetli kullan谋m谋n谋 te艧vik ediyor.
- Ajans'谋n uluslararas谋 kamuoyunda tan谋nmas谋n谋 sa臒layan 3 眉lke
Ajans, uluslararas谋 kamuoyunda听苍眉办濒别别谤听teknoloji alan谋nda yapt谋臒谋 莽al谋艧malardan ziyade 陌ran, Kuzey Kore ve Ukrayna'daki听苍眉办濒别别谤听g眉venli臒e ili艧kin yapt谋臒谋 a莽谋klamalarla tan谋n谋yor.
陌ran ve d眉nya g眉莽leri olarak adland谋r谋lan ABD, Rusya, 脟in, 陌ngiltere, Fransa ve Almanya'n谋n taraf oldu臒u, Avrupa Birli臒i'nin (AB) de yer ald谋臒谋 Kapsaml谋 Ortak Eylem Plan谋 (KOEP) olarak isimlendirilen ve 2016鈥檇a uygulanmaya ba艧lanan anla艧madan, ABD'nin 2018'de tek tarafl谋 olarak 莽ekilmesi, bu durum kar艧谋s谋nda Avrupal谋 眉lkelerin gerekli ad谋mlar谋 atmad谋臒谋n谋 gerek莽e g枚steren Tahran y枚netiminin 2019鈥檇a听苍眉办濒别别谤听anla艧ma kapsam谋ndaki taahh眉tlerini yerine getirmemeye ba艧lamas谋, Ajans鈥櫮眓 bu 眉lkedeki 莽al谋艧malar谋n谋 zorla艧t谋ran ilk ad谋m oldu.
陌ranl谋 bilim insan谋 Muhsin Fahrizade鈥檔in Kas谋m 2020鈥檇e 枚ld眉r眉lmesinin ard谋ndan 眉lke meclisinde 莽谋kart谋lan bir yasa kapsam谋nda 枚nce y眉zde 20 safl谋kta zenginle艧tirilmi艧 uranyum 眉retildi. Bu oran, k谋sa s眉re sonra y眉zde 60 seviyesine y眉kseltildi.
Ajans'a bildirilmeyen 3 tesiste tespit edilen听苍眉办濒别别谤听malzemeye ili艧kin Tahran y枚netiminin yapt谋臒谋 a莽谋klamay谋 UAEA鈥檔谋n teknik a莽谋dan yetersiz bulmas谋 iplerin gerilmesine neden olan bir ba艧ka konu oldu.
2000鈥檒i y谋llara dayanan ve 2015鈥檛e imzalanan听苍眉办濒别别谤听anla艧ma s谋ras谋nda sorun te艧kil etmeyen bu konunun tekrar g眉ndeme getirilmesine tepki g枚steren Tahran y枚netimi, Ajans'谋n tarafl谋 davrand谋臒谋n谋 ileri s眉rerek, 2022鈥檇e kurumun denetim amac谋yla听苍眉办濒别别谤听tesislerde bulundurdu臒u kamera ve benzeri unsurlar谋 karartma karar谋 ald谋.
Bunun 眉zerine UAEA Ba艧kan谋 Rafael Mariano Grossi, Eyl眉l 2022鈥檇e Y枚netim Kurulu ile payla艧t谋臒谋 raporunda ilk defa 陌ran鈥櫮眓听苍眉办濒别别谤听program谋n谋n tamamen bar谋艧莽谋l oldu臒una dair g眉vence verebilecek durumda olmad谋klar谋n谋 bildirdi.
Bu arada, 7 Ekim 2023'眉n sonras谋nda 陌srailli bir bakan谋n Gazze鈥檡e y枚nelik听苍眉办濒别别谤听silah kullanma tehdidinde bulunmas谋 眉zerine baz谋 眉st d眉zey 陌ranl谋 yetkililerin 眉lkenin听苍眉办濒别别谤听silah yapabilme kapasitesinin ve听苍眉办濒别别谤e ili艧kin doktrininin g枚zden ge莽irilebilece臒i y枚n眉ndeki a莽谋klamalar谋, hem Ajans hem de Bat谋l谋 眉lkelerde kayg谋lar谋n artmas谋na neden oldu.
Ajans'谋n 27 May谋s鈥檛a y枚netim kuruluna sundu臒u son 陌ran raporunda, bu 眉lkenin zenginle艧tirilmi艧 uranyum stokunu 6 tonun 眉zerine 莽谋kartt谋臒谋n谋 bildirmesi ve听苍眉办濒别别谤听silaha ili艧kin yap谋lan 眉st d眉zey a莽谋klamalar, taraflar aras谋nda tansiyonun artarak s眉rece臒i yorumlar谋na yol a莽t谋.
- Ajans 眉yeli臒ini b谋rakan Kuzey Kore
1974'te Ajans'a 眉ye olan ve 1994'te 眉yelikten 莽ekilen Kuzey Kore'nin听苍眉办濒别别谤听faaliyetleri, Ajans'谋 kayg谋land谋ran 枚nemli konular谋n ba艧谋nda yer al谋yor. UAEA Ba艧kan谋 Grossi, her y枚netim kurulu toplant谋s谋 sonras谋nda bu 眉lkeye i艧birli臒i 莽a臒r谋s谋nda bulunsa da bug眉ne kadar ba艧ar谋l谋 oldu臒u s枚ylenemez.
- Sava艧谋n s眉rd眉臒眉 Ukrayna鈥檇a听苍眉办濒别别谤听g眉venlik
Ukrayna鈥檇a 艦ubat 2022鈥檇e sava艧谋n ba艧lamas谋ndan k谋sa bir s眉re sonra, 4 Mart 2022鈥檇e Rus g眉莽lerinin Avrupa鈥檔谋n en b眉y眉k听苍眉办濒别别谤听santrali Zaporijya鈥檡谋 kontrol alt谋na almas谋, buradaki听苍眉办濒别别谤听g眉venli臒e y枚nelik kayg谋lar谋n artmas谋na neden oldu.
Zaporijya听狈眉办濒别别谤听Santrali 莽evresinde artan 莽at谋艧malar nedeniyle tesis ve 莽evresinde silahlardan ar谋nd谋r谋lm谋艧 g眉venli b枚lge olu艧turmay谋 hedefleyen Ba艧kan Grossi'nin 莽abalar谋 sonu莽 vermedi.
G眉venli b枚lge hususunda taraflar谋 ikna edemeyen Grossi, tesisin听驳眉惫别苍濒颈臒颈听颈莽颈苍听Moskova ve Kiev'in uymas谋 gereken 5 maddeden olu艧an bir bildiriyi kamuoyuyla payla艧t谋.
Tamamen Rusya鈥檔谋n kontrol眉ne ge莽en听苍眉办濒别别谤听tesisin 莽al谋艧mas谋n谋 sa臒layan elektrik hatt谋n谋n 莽at谋艧malar nedeniyle d眉zenli olarak zarar g枚rmesi, santralin so臒utulmas谋听颈莽颈苍听kullan谋lan suyun yeterlili臒ine ili艧kin kayg谋lar谋n yan谋 s谋ra, son olarak Kiev y枚netimi taraf谋ndan buraya d眉zenlenen 陌HA (insans谋z hava arac谋) sald谋r谋lar谋, olas谋 bir听苍眉办濒别别谤听kazan谋n ya艧anmamas谋听颈莽颈苍听莽al谋艧an Ajans'谋n ciddi oranda tedirgin olmas谋na yol a莽谋yor.
S枚z konusu 3 眉lkedeki听苍眉办濒别别谤听geli艧melerden de anla艧谋laca臒谋 眉zere Ajans'谋n bir yapt谋r谋m g眉c眉 bulunmuyor. Ancak UAEA'n谋n payla艧t谋臒谋 rapor ve a莽谋klamalar, hedefteki 眉lke ya da 眉lkelere y枚nelik kamuoyu bask谋s谋n谋n artmas谋n谋 sa臒l谋yor.